فرهنگ عمومی، کلیدواژه‌ای که در زبان‌ها و گفتمان‌ها زیاد از آن یاد می‌شود و حتی شورای فرهنگ عمومی، روز 14 آبان ماه را «روز فرهنگ عمومی» نام‌گذاری کرده است اما متأسفانه، رنگ و بوی کمی در جامعه یافته است و روزبه‌روز از آن کاسته می‌شود. در حقیقت فرهنگ عمومی همان گسترده‌ترین و فراگیرترین ارزش‌ها، آداب، رفتارها و باورهای موجود در دل یک جامعه است که مناسبات افراد با یکدیگر را نظام و معنا می‌دهد و هویت اجتماعی را شکل داده و تعامل و همزیستی را به ارمغان می‌آورد. مفهومی که افراد یک جامعه را با یکدیگر مرتبط ساخته و با دنیای خارج از خود متفاوت می‌سازد[1] اما باید پرسید واقعاً جامعه ایرانی در این وضعیت به سر می‌برد؟ آیا فرهنگ عمومی ایرانیان، همچنان هنجارهای جامعه، شناخته می‌شوند؟ یا در حال پوست اندازی است؟

نیازمند توجه و اصلاح

رهبر معظم انقلاب، یکی از نخستین اندیشمندانی است که به مسئله فرهنگ عمومی به‌مثابه امری ضروری برای جامعه اشاره داشته و بیانات متعددی در این خصوص ایراد نمودند که ازجمله آن چنین است: «دولت و مسئولان موظف‌اند که توجه کنند به جریان عمومی فرهنگ جامعه؛ ببینند کجا داریم می‌رویم، چه دارد اتفاق می‌افتد، چه چیزی در انتظار ما است؛ برای‌ اصلاح‌ فرهنگ‌ عمومی‌ باید کتاب‌، منتشر و فیلم‌ ساخته‌ شود. صداوسیما پیوسته‌ و در همه‌ برنامه‌های‌ هنری‌، گزارشی‌ و خبری‌ خود برای‌ انجام‌ این‌ مهم‌، کار کند. علما، ائمه‌ جمعه‌، خطبا، مبلغین‌ و روحانیون‌، مباحث‌ مربوط به‌ فرهنگ‌ عمومی‌ را تحلیل‌ کنند و آیات‌ الهی‌ و سخنان‌ معصومین‌ را مورد استناد قرار دهند. جهت‌گیری‌ مطبوعات‌ بر اصلاح‌ فرهنگ‌ عمومی‌ متمرکز شود و سازمان‌ تبلیغات‌ اسلامی‌ و بخش‌های‌ تابعه‌ و جانبی‌ آن‌ نیز در این‌ جهت‌ کار و تلاش‌ کنند.»[2]

وضعیت جامعه

 طبق آنچه در تعریف فرهنگ عمومی و ویژگی‌های آن بیان می‌شود، فرهنگ عمومی دارای سه شاخصه مهم است که آن را فرهنگ رسمی جدا می‌سازد که شامل 1- مورد پذیرش اکثریت افراد گروه 2- غیررسمی بودن (متفاوت از فرهنگ رسمی)؛ و 3- ضمانت اجتماعی داشتن، می‌شود. بررسی یافته‌های پژوهشی و رصدهایی که در سال‌های اخیر در کشور صورت می‌گیرد بیانگر سقوط مؤلفه‌های فرهنگ عمومی در جامعه به سبب تغییر ارزش‌ها و تحول نگرش‌ها به‌ویژه در جوانان و تغییر سبک زندگی دارد.

البته در کنار این مسائل، نباید از تحولات گسترده اجتماعی به‌ویژه در حوزه اقتصادی و فساد در آنها بی‌توجه بود. بر مبنای پژوهش‌ها، خش عمده‌ای از افراد جامعه، فساد اداری را در کشور رایج می‌دانند. این امر به‌ویژه در سازمان‌ها و اداراتی که ارتباط مالی و پولی با مردم دارند نظیر شهرداری‌ها، گمرک و اداره مالیات، بیشتر نمود دارد. علاوه بر این، افراد جامعه اعتقاد دارند که سازمان‌ها و ادارات کنترلی نظیر پلیس راهنمایی و رانندگی و دستگاه قضایی نیز دارای فساد هستند. به‌طوری‌که نزدیک به نیمی از آنها بر این اعتقادند که پلیس راهنمایی و رانندگی با رشوه سروکار دارد. این نسبت برای دستگاه قضایی نزدیک به 70 درصد گزارش‌شده است.

به نظر می‌رسد یکی از مهم‌ترین عوامل این مسئله، رسمی نمودن بسیاری از ارزش‌ها و باورها همچون ایثارگری، امربه‌معروف و نهی از منکر و ... در جامعه است که خروجی آن در درازمدت، فساد اداری و فقر و ... در مقابل سکوت و عدم مطالبه گری اجتماعی است. بی‌تردید رسمی‌سازی فرهنگ‌های عمومی، باعث تغییر در ارزش‌ها و نگرش عمومی جامعه به آنها و در نتیجه خروجشان از دایره فرهنگ عمومی شده است اتفاقی که در نهاد امربه‌معروف و نهی از منکر و نحوه ارتباط‌گیری مردم با این نهاد قابل مشاهده است که خروجی آن گسترش بی‌اخلاقی، فسادهای اقتصادی، کاهش دینداری و ... شده است.

چه باید کرد:

 بهترین راهبرد در حوزه فرهنگی، بازگرداندن فرهنگ‌های عمومیِ رسمی شده همچون امربه‌معروف و ایثار و ... به جایگاه اصلی خود یعنی فرهنگی عمومی، است. بی‌شک فرهنگ عمومی بهترین وسیله برای برخورد شهروندان با مسائل اجتماعی است. فرایندی که چگونگی تعبیر و تفسیر رویدادهای اطراف نیز در گذر از آن شکل می‌گیرد. به نظر می‌رسد با نهادینه‌سازی فرهنگ عمومی در جامعه و خروج آن از حالت رسمی و تحت اشراف و مدیریت مستقیم دولت، می‌تواند در درازمدت اخلاق اسلامی، باورها و ارزش‌ها و بسیاری از آموزه‌های دینی را به جامعه بازگرداند.

...................................

[1]. سعیدی کیا، مهدی و همکاران، فرهنگ عمومی، تهران، آها، 1392، ص 114

[2]. بیانات مقام معظم رهبری در دیدار اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی، 19/9/1392

 

مرکز پژوهشی مبنا