با مرور تاریخ تحولات کشورها و تغییر نظامهای جهانی میتوان فهمید توسعه تمدنها، ریشه در رشد فکری و فرهنگی هر جامعه دارد و بی شک، بدون رشد فرهنگ، دانش و آگاهی، نمیتوان به خروج از توسعهیافتگی و رشد تمدنی دل خوش نمود. بنیانگذار کبیر انقلاب اسلامی به مناسبت آغاز سال تحصیلی 67-68 خطاب به دانشآموزان کشور فرمود: «زندگی در دنیای امروز زندگی در مدرسه اراده است؛ و سعادت و شقاوت هر انسانی به اراده همان انسان رقم میخورد. اگر بخواهید عزیز و سربلند باشید، باید از سرمایههای عمر و استعدادهای جوانی استفاده کنید. با اراده و عزم راسخ خود به طرف علم و عمل و کسب دانش و بینش حرکت نمایید که زندگی زیر چتر علم و آگاهی آنقدر شیرین و انس با کتاب و قلم و اندوختهها، آنقدر خاطرهآفرین و پایدار است که همه تلخیها و ناکامیهای دیگر را از یاد میبرد. بشریت با همه پیشرفتهایش در علوم و فنون، هنوز در گهواره طفولیت دانش است و تا رسیدن به بلوغ کامل، راه طولانی در پیش است.» توجه به دغدغههای امام و مقام معظم رهبری و سایر بزرگان انقلاب و دین نشان میدهد افزایش اطلاعات و دانش، به عنوان مؤلفه رشد و بالندگی کشور، امری اکتسابی به شمار میرود و آن زمانی است که اقشار جامعه خود را مأنوس به مطالعه مفید و کتابخوانی نمایند. در حقیقت ترویج فرهنگ مطالعه عامل مهم توسعه و بروز نمودن فرهنگ غنی فرد یا جامعه است و همین عامل باعث گردیده نرخ سرانه دستیابی به منابع اطلاعاتی و مطالعاتی افراد، یکی از شاخصههای توسعهیافتگی جوامع شناخته شود؛ به گونهای که برخی اندیشمندان، جهان امروز را «جهان اطلاعات» یا «جهان شبکهای» میدانند. از همین رو باید پذیرفت که ارتقای سطح کیفی و کمی مطالعه، هنجاری فرهنگی قلمداد شده که تحقق آن در جامعه نیازمند هنجار سازی این رفتار و ایجاد باورها و قواعدی دراینباره در میان اجتماع است. محمدباقر صدقی، معاون ارتباطات مرکز پژوهشی مبنا و استاد دانشگاه در گفتوگو با (وطن امروز) می گوید: با مرور وضعیت مطالعه در کشورهای دیگر، پایین بودن سرانه مطالعه در کشور ما بیشتر روشن میشود. بهویژه آنکه بین توسعهیافتگی کشورها و سرانه مطالعه، رابطه معناداری برقرار است. به همین سبب در ادامه سعی می شود عمدتاً به آمارها و اطلاعات مرتبط با کشورهای توسعه یافته اشاره شود. طبق تحقیقی که در سال 2005 در روسیه صورت گرفت 66 درصد مردم روسیه، کتابخوان هستند که 26 درصد از آنان، به طور مرتب کتاب می خوانند. همچنین شمار کتاب های موجود در کتابخانه های خانگی این کشور، به طور متوسط 300 عنوان گزارش شده است. آمار کتاب خوانی در انگلستان و به ویژه در میان جوانان بسیار بالا است. براساس تحقیقی در سال 2008 در انگلستان، بیشتر جوانان انگلیسی (58 درصد) از مطالعه لذت می برند و خودشان را در گروه کتاب خوانان حرفه ای قرار میدهند. همچنین بیشتر جوانان این کشور (71 درصد) خودشان را اهل مطالعه میدانند. طبق این تحقیق، از عوامل رواج مطالعه در میان جوانان انگلیسی، لذت بردن از کتاب خوانی است؛ اما در آمریکا، علاوه بر عامل لذت بردن از مطالعه، عوامل دیگری نیز دخیل است. به عنوان مثال براساس تحقیقات انجام شده درباره کتاب خوانی در میان کودکان و نوجوانان ایالت متحده آمریکا، 78 درصد آن ها معتقدند اگر کتاب-خوانی حرفه ای نباشند در آینده با شرایط دشواری روبرو خواهند شد. 87 درصد آنان بر این باورند که باید کتاب خوانی حرفه ای باشند تا در آینده بتوانند حرفهای مناسب پیدا کنند.
صدقی ادامه می دهد: «مرکز تحقیقات گذران وقت»، مرکزی وابسته به دانشگاه آکسفورد است که در زمینه چگونگی گذران وقت در کشورهای مختلف، تحقیق میکند. این مرکز نتیجه تحقیق درباره «کارهای روزمره در 22 کشور» را در سال 2010 منتشر کرده است که بخشی از آن به سرانه مطالعه افراد بین 18 تا 64 سال اختصاص دارد. این گزارش بیان میکند در 22 کشور موردبررسی، کشورهای فنلاند، استونی، آلمان، هلند، نروژ و سوئد بیشترین زمان را برای خواندن کتابها و دیگر اقلام چاپشده اختصاص میدهند. در این گزارش میان مطالعه منابع دیجیتال و منابع چاپشده تفاوت گذاشته شده اما مطالعه کتاب، روزنامه، مجله و دیگر اقلام چاپی، یکسان فرض شده است. همچنین اشارهای به تفکیک مطالعه موظفی از مطالعه آزاد نشده است. آسیب شناسی حوزه رسانه و به خصوص کتاب، نقش غیرقابلانکاری در توسعه فرهنگی- فکری جوامع ایفا کرده است و از اینرو پراهمیت و شایسته بررسی است. بر این اساس جوامع به صورت مستمر و منظم سعی در بالا نگهداشتن نرخ های مرتبط با کتاب می شوند. نگاهی آماری بر وضعیت تولید، نشر، توزیع و تقاضای کتاب نشان می دهد جامعه ایرانی جز در موارد خاص (شاخص دیجیتال کتابخانه ملی ایران) در بقیه شاخص ها در سطح پایینی قرار دارد.
معاون ارتباطات مرکز پژوهشی مبنا تصریح کرد: مرکز پژوهشی مبنا از سال 1390 فعالیت خود را در زمینة مسائل فرهنگ دینی و نهادهای دینی آغاز کرده است. رویکرد اصلی این مرکز، استخراج مسائل بنیادین نظام اسلامی در حوزه فرهنگ دینی و نهادهای دینی و رسیدن به راهبرد و حلّ مسائل آنهاست. این مرکز، پژوهشهای گوناگونی در حل مسائل فرهنگی و اجتماعی کشور به انجام رسانده است که نظامواره مسائل فرهنگی دینی مورد تحسین نهادهای عالی نظام قرارگرفته است. در حوزه اندیشکده، هیئت اندیشهورز مبنا بهعنوان یک مرکز صاحب سبک (درزمینه برگزاری روشمند و کارآمد هیئت انديشهورز و رسیدن به سند راهبردی و ارائه نظاممند مسائل) تخصص دارد. مسئله فرهنگ کتاب و کتاب خوانی از دغدغه های مبناست که این مسئله را در قالب پروژه ای راهبردی با عنوان (راز عقب ماندگی فرهنگی) یا آسیب شناسی فرهنگ مطالعه در ایران صورت گرفت. مبنا معتقد است اگر کتاب خوانی و فرهنگ مطالعه در کشور نهادینه شود کمک شایانی در امر توسعه کشور و رشد و بالندگی این مرزوبوم صورت میگیرد.
وی افزود: بهرغم مطالعات متعدد، تعریف و اجرای طرح های مختلف به نظر میرسد دامنه و عمق آسیب گسترش یافته و وجه اپیدمیک به خود گرفته است. فراگیری این آسیب تا حدی است که امروزه با توجه به ابعاد و پیامدهای منفی می توان از آن تحت عنوان مسئله اجتماعی یاد کرد. نهادینه کردن فرهنگ مطالعه و کتابخوانی سهم بسزایی در کاهش بزهکاری ها و نابهنجاری های اجتماعی دارد همچنین یکی از راههای مهم توسعه فرهنگی اهمیت دادن به مسئله کتاب، کتابخوانی و ترویج مطالعه در جامعه، خصوصاً در میان جوانان و نوجوانان است، درواقع از شاخصهای مهم توسعهیافتگی هر جامعه سرانه مطالعه، میزان تولید و مصرف اطلاعات و کالاهای فرهنگی در آن جامعه است و بنابر اهمیت این مسئله، کشورهای پیشرفته و سیاستگذاران آنان برنامهریزیهایی در این رابطه داشته و اجرا میکنند.
این استاد دانشگاه ضمن اشاره به برخی آفت های کمبود فرهنگ کتابخوانی در جامعه نگاه راهکاریانه خود را اینطور بیان می کند: بیحوصلگی و گریز از مطالعه حتی در محصلان: تأکید بیش از حد معلمان و اساتید بر روی مهارت خواندن و استفاده از تک منبع ها، سبب شده که محصلان از مطالعه لذت نبرده و از آن گریزان باشند. یکی از کمترین نمرات ایران، در آزمون سواد خواندن در سطح بین المللی، لذت نبردن افراد از مطالعه خویش است. کمبود کتابخانههای عمومی: طبق آمار جهانی در حداقل استاندارد، کشور ایران نیازمند 14000 هزار کتابخانه عمومی است درحالیکه تنها 1500 کتابخانه عمومی در کشور وجود دارد و با احتساب کتابخانههای مساجد، حوزهها، مدارس و غیره حدود 4000 واحد کتابخانه در کشور مشغول به فعالیت است. این یعنی کشور ما حدود 11000 کتابخانه نسبت به حداقل استاندارد جهانی کمبود دارد. بیتوجهی ناشران و مؤلفان به نیازهای مختلف مخاطبان در تهیه و تولید کتاب؛ طراحیهای ضعیف و خستهکننده در تولید آثار؛ عدم هماهنگی در برنامهها، عدم ثبات مسئولیتها در مدیریتهای فرهنگی و به دنبال آن تغییر در اصل برنامهها؛ وجود نارسایی نظام آموزشی: برنامههای نظام آموزشی کشور به شیوهای است که دانشجو و دانشآموز نیازی به مراجعه به کتابخانه در خود نمی بینند. گرانی کتاب: خانوادهها در گرفتاریهای اقتصادی خود، سعی در حذف مسائل غیرضروری میکنند که عمدتاً کتاب نیز در دسته غیرضروریها لحاظ میشود. یکی از عوامل این مسئله، گرانی کتاب دانسته میشود. با وجود اهمیت بالای ترویج فرهنگ مطالعه در کشور، متأسفانه بررسیها نشان دهنده وضعیت نامطلوب کتابخوانی در کشور است و عمدتاً مردم ایران از خرید و مطالعه کتاب گزیزانند و این موضوع در شأن کشوری با پیشینه تاریخی و فرهنگ غنی و مردمی که در جهان داعیهدار فرهنگ و ادب هستند، نمی باشد. برای حل این آسیب، طرحهای تحقیقاتی متعددی به اجرا درآمد که مهمترین آن، سند نقشه جامع علمی کشور است که در آن راهبردی ملی با عنوان «توسعه فرهنگ مطالعه و تتبع و تحقیق، تقویت روحیه پرسشگری و حقیقتجویی و یادگیری مادامالعمر در سطح عموم و استفاده از یافتههای تحقیقاتی و علمی در زندگی روزمره به صورت عاملی برای توسعه اجتماعی و بهبود زندگی» تدارک دیده شده است.
حال می توان گفت که موانعی در ترویج فرهنگ مطالعه وجود دارد و برای آن که بتوان رویکرد آموزشمحوری صرف را تغییر داد و فرهنگ مطالعه را در جامعه گستراند و به نوعی عادت مطالعه و محل رجوع به منابع متنی برای اقشار جامعه ایجاد کرد، باید برنامهریزیها را به سمت اجرا سازی راهبردهای اصلی تدوین و عملیاتی کرد.
مرکز پژوهشی مبنا