زمانی که سخن از هنر انقلابی می‌شود این نگرش تاریخی به اذهان خطور می‌کند که منظور از آن هنر، ابزاری به عنوان تریبون ایدئولوژیک جنبش انقلابی است و لذا با پایان یافتن جریان‌های انقلاب و بازگشت ثبات به جامعه، تاریخ مصرف این نوع گرایش نیز خاتمه می‌یابد که نمونه‌های آن در هنرهای انقلابی پس از انقلاب روسیه در قرن 19، انقلاب مکزیک در 1910، انقلاب چین در فاصله 1966-1969 و انقلاب اسلامی ایران در 1979 میلادی قابل مشاهده است. بدیهی است پیدایش جریان‌های انقلابی در هنر به چند سال قبل از وقوع انقلاب در هر کشوری بازمی‌گردد^[1] و بی‌تردید انقلاب ایران نیز از این امر مستثنا نمی‌باشد اما باید پذیرفت که انقلاب ایران تفاوت‌هایی با دیگر انقلاب‌ها دارد و آن بستر وقوع و استمرار انقلاب اسلامی است که در دامن ارزش‌ها و باورهای اسلامی شکل و نمو یافته است. در واقع هنر انقلابی، هنری است که پس از تجربه انقلاب اسلامی، با رویکرد و چهره‌ای جدید از تجاوز و دفاع روبرو شده که جوهره اصلی آن را ایثار و شهادت شکل می‌دهند و تمثیل‌ها و نمادهای هنری نیز نما و چهره آن به شمار می‌روند. بن‌مایه و هدف اصلی انقلاب اسلامی، مبارزه و از بین بردن باطل و تحقق حق طبق آیه شریفه «جَاءَ الْحَقُّ وَزَهَقَ الْبَاطِلُ إِنَّ الْبَاطِلَ كَانَ زَهُوقًا»^[2] است که باید آن را ضرورت و هدف و بستر معنابخشی هنر انقلاب اسلامی بدانیم. هنری واقعی که پشتوانه آن به جای خیال، عقل و به جای تخیل، واقعیت است و شاید به همین علت باشد که شهید آوینی، مستندات خود را «مستند اشراق» نام نهاده است. در حقیقت هنر انقلاب اسلامی که عمدتاً در 4 طیف 1- انقلاب اسلامی، 2- دفاع مقدس، 3- استکبارستیزی، و 4- مسئله مقاومت طبقه‌بندی می‌شود، واکنشی قوی و عاطفی از سوی جامعه هنرمندان به نهضت انقلاب اسلامی است. هنری که متعهد است و هنرمند آن عهدآشنا. هنری که شهادت، زیباترین مضمون آن است و زیبایی را قرین جهاد و شهادت می‌انگارد. هنری که مردمی است اما این مردمی بودن با عوام زدگی و ابتذال یکی نیست و از زیبایی و غنای آن چیزی نمی‌کاهد.^[3] با وجود این باید آن را متمایز از هنر اسلامی دانست که یکی از وجوه این تمایز، مطرح بودن فردیت هنرمند در هنر انقلاب اسلامی است؛ مسئله‌ای که در هنر اسلامی احساس نمی‌شود. در هنر انقلاب اسلامی، سلیقه هنرمند، باورها، میزان تزکیه، شناخت ایدئولوژی، آداب و رسوم و همه این عناصر در فردیت هنرمند مؤثرند. رویدادهای زندگی فردی، رویدادهای تاریخی، سنت‌ها، همه و همه در شخصیت هنرمند نقش دارند. همان گونه که شهید آوینی هویت هنر انقلاب را در «اما در جستجوی هویت مستقل هنر انقلاب باید تنها به آثار هنرمندان مسلمان انقلابی رجوع کرد و لا غیر»^[4] جستجو می‌نماید. او معتقد است هنرمند باید اهل درد باشد و این درد نه تنها سرچشمه زیبایی و صفای هنری، بلکه معیار انسانیت دانسته می‌شود. آدم بی درد هنرمند نیست که هیچ؛ اصلاً انسان نیست. از دیدگاه شهید آوینی، هنر به معنای حقیقی خویش، جز در آینه مصفای روح مؤمنین تجلی نخواهد یافت و جز هنر متعهد به اسلام، هر چه هست، نه تنها هنر نیست بلکه عین بی هنری است.^[5]رهبر معظم انقلاب نیز بر همین اعتقادند: «انقلاب آن وقتی می‌تواند خودش را در قالب هنر بیاورد که هنرمند خودی داشته باشد و خودش هنرمند را پرورش دهد.»^[6] از این رو توقع انقلاب از هنر و هنرمند، مبتنی بر نگاه زیباشناختی در زمینه هنر است.^[7] اما پرسش این است آیا داعیه‌داران هنر انقلابی در ایران توانسته‌اند توقع انقلاب را واقع ساخته و هنرمند انقلابی تربیت نمایند؟ بی‌شک پاسخ به این پرسش نیازمند شناخت ویژگی‌های هنر و هنرمند انقلابی است.

ویژگی‌های هنرمند انقلابی

بی‌تردید بررسی دیدگاه شهید آوینی و مقام معظم رهبری نشان می‌دهد هنوز بسیاری از هنرمندان این عرصه، پیام این انقلاب را درنیافتند و همچنان راه درازی تا تحقق هنر انقلابی در پیش داریم و این می‌طلبد تا در نگاه کلی، به ویژگی‌های هنرمند تراز هنر انقلابی شناخت یابیم و به نظر می‌رسد بهترین منبع برای شناخت این ویژگی‌ها، دیدگاه مقام معظم رهبری است که در ذیل اشاره می شود.

1- تعهد: این تعهد حداقل نیازمند 3 مؤلفه است: 1- تعهد همراه با احساس شور و عشق و مسئولیت؛^[8] 2- دخالت دادن حداکثری ایدئولوژی در ساخت هنر.^[9]؛ و 3- مجهز بودن به سلاح فکر و اندیشه انقلابی.^[10]

2- متعصب به کشور و مردم و مقاومت‌های آنان: رهبر معظم انقلاب، میهن دوستی و توجه به حماسه‌های مردم ایران را از ویژگی‌های هنرمند انقلابی دانسته و می‌فرمایند: «... شهر دزفول است، خرمشهر است، تهران است؛ چرا نسبت به آن بی‌تفاوت ماندید؟ چرا شعرای مطرح، هنرمندهای مطرح، رمان نویس‌های مطرح، مقاله‌نویس‌های مطرح، روشنفکرهای مطرح، نسبت به این قضیه بی‌تفاوت ماندند؟ آیا این بی تفاوتی عیب نیست. ایران که ایران است مگر دشمن به این کشور حمله نکرده؟... برای آنها بزرگترین ننگ است که یک چنین تعصبی بر ذهن و روح و قلم و دل یک جمعی حاکم باشد.»^[11]

3- عقلانیت: منظور از آن عقلانیتی است که با شناسایی اصالت انسان‌ها، تکیه بر توان و ظرفیت داخلی و توکل بر خدا ایجاد می‌گردد. عقلانیتی که در انقلابی‌گری تجلی می‌یابد و روحیه، ذهن و عمل انسان را انقلابی می‌نماید^[12] که از مؤلفه‌های اصلی آن استکبارستیزی و تابع قرآن بودن است.^[13]

4- مدافع مظلومان: یکی از مؤلفه‌های هنرمند انقلابی از دیدگاه رهبری، وابسته نبودن به جناح زر و زور استکبار و آلوده نبودن به انواع ابتلائات بشری و حیوانی است. ایشان هنری را اسلامی می‌دانند که در صحنه عملی کمک به ظلمه عالم نکنند و از مظلومان عالم دفاع نمایند.^[14]

5- جوان و مؤمن: اگر می‌خواهید هنر این کشور رشد و اعتلا پیدا کند به هنرمند جوان مؤمن تکیه کنید. او می‌تواند از اسلام و انقلاب و از این کشور دفاع کند. باید در محیط‌های فرهنگی به نیروهای مؤمن تکیه شود. اینها سدی در مقابل تهاجم فرهنگی هستند.^[15]

6- بصیرت افزایی: مهمترین مؤلفه این ویژگی، آموزندگی است که در معنای عمیقش یعنی کیفیت دهنده و پرورش دهنده روح و فکر مخاطب و جهت دهنده به تلاش و زندگی او.^[16] بنابراین هر زمان هنر در مسیر گره گشایی، باز کردن حقیقت و شکوفایی اذهان حرکت کند در واقع در امتداد انقلاب حرکت و جریان ادامه دار انقلاب را همراهی کرده است.^[17]

7- تبلیغ و تبیین همراه با شناخت و معرفت‌افزایی: مرد هنری و مرد فرهنگی – مرد شامل زن‌ها هم می‌شود – یعنی انسان هنری و انسان فرهنگی، در این صحنه چه وظیفه‌ای دارد؟ ... مهمترین وظیفه هم تبلیغ و تبیین است... اگر بنا باشد یک شاعر هم مثل دیگران گول بخورد، فریب بخورد و بی‌بصریتی به سراغش بیاید، این خیلی دون شأن یک انسان هنری و یک انسان فرهنگی است.^[18]

8- ارزش معنوی: جوشش چشمه‌های هنر در هنر انقلابی با پول مبادله و سنجیده نمی‌شود^[19] بلکه این سرمایه‌های معنوی و مکتب توحیدمحور است که آن را ارزشمند می‌سازد.

9- تمدن ساز و کلیدار پیشرفت: رهبری عزیز انقلاب می‌فرمایند: «حمداللَّه جوان و استعداد هم که زیاد داریم، ما احتیاج داریم به امید، به شوق، به کار، به اعتماد به نفس، به کم کردن تکیه‌ی بر بیگانگان - به فرهنگشان، به رفتارشان، به بخشنامه‌های فکری و فرهنگیشان - ما به اینها احتیاج داریم؛ به جوشیدن از درون، به استخراج گنجینه‌هایی که در میراث فرهنگی ما هست. این جوان اگر بخواهد این‌طور تربیت شود، به حضور شما در صحنه احتیاج دارد؛ یعنی شما باید وارد میدان بشوید تا این اتفاق بیفتد؛ من این را میگویم. من میگویم الان کلید دست شماست. من شأن سینما را این میدانم. من میگویم امروز کلید پیشرفت این کشور، به میزان زیادی دست شماست؛ شما میتوانید این نسل را یک نسل پیشرونده، امیدوار، پُرشوق، معتقد به خود و معتقد به ارزشهای اسلامی و ملىِ خود بار بیاورید؛ و همین‌طور میتوانید این نسل را شرمنده، پشیمان، زیر سؤال برنده افتخارات گذشته و زیر سؤال برنده افتخار انقلاب و دفاع مقدس بار بیاورید.»^[20]

 10- جهادگری: رهبر معظم انقلاب در این باره می‌فرمایند: «کسانی که امروز مشغول کار و فعالیت در عرصه فیلم‌های با مضامین انقلابی و دفاع مقدس هستند واقعاً در حال جهاد هستند.»[21]

11- دشمن‌شناس: رهبر معظم انقلاب وظیفه دشمن شناسی و پایداری در این عرصه را از ویژگی‌های هنرمند انقلابی دانسته و می‌فرمایند: «اگر شما به عنوان یک کارگردان، به عنوان یک هنرپیشه، به عنوان یک فیلنامه‌نویس، به عنوان یک عامل مؤثر در پدید آمدن این اثر نمایشی و این دراماتیک جاذب و جالب، به عنوان کسی که در این میدان فعال است – حالا یا فیلم نامه نویس است یا کارگردان است یا فیلمبردار است، یا هر چه – نقش ایستادگی و نقش دشمن شناسی را ایفاء کردید، نقش خودتان را شناختید و به آن عمل کردید، خود شما قهرمان یک داستان حقیقی هستید؛ خود شما میشوید قهرمان.»[22]

نتیجه

آنچه ذکر شد برخی از مهمترین ویژگی‌های هنرمند انقلابی از منظر مقام معظم رهبری است که می‌توان از آنها به عنوان میزان و معیار هنرمندان داعیه دار هنر انقلابی بهره برد. بی‌تردید هنرمند انقلابی باید فردی آرمان‌گرا با بینشی تمدن ساز و انگیزشی تحول آفرین با رویکرد آینده نگرانه باشد. امروزه فضای هنری جامعه ایران نیازمند چهره های برجسته ای چون شهید آوینی است که بیانگر مظلومیت چهره های انقلابی و انقلاب ساز ایران عزیز باشند. برای تحقق این مسیر طولانی و قدسی، ضروری است مقدمات راهبردی متعددی مدنظر قرار گیرد که می‌توان به موارد ذیل اشاره نمود:

• تعریفی جامع از هنر انقلابی و تهیه سندی قوی و نظام‌مند برای آن
• ایجاد گفتمان هنر انقلاب اسلامی در میان هنرمندان به ویژه جوانان مؤمنِ هنرمند
• حفظ جریان ساز بودن هنر انقلابی با جریان انقلاب و تداوم هنر زمان
• ترویج اخلاق مداری و مقابله با آسیبهای اجتماعی در ذیل تولید هنرهای انقلابیِ فاخر
• تربیت نیروهای جوانِ مؤمن بر مبنای مکتب شهید آوینی
• تولید برنامه های هنری فاخر در جهت ورود به درگیری‌های خطی و سیاسی

بی‌شک با نام گذاری بیستم فروردین همزمان با سالروز شهادت سید مرتضی آوینی (ت.ش 1372)، خالق روایت فتح، به عنوان روز هنر انقلاب اسلامی، می‌توان آن را بهانه و عاملی در ترویج و تقویت هنر انقلابی دانست و مسئولان فرهنگی جامعه را در تبلیغ و انتشار بیش از پیش این گونه از هنر قدسی دغدغه مند نمود. 

 ...............................

[1]. اسکندری، اسماعیل، بررسی تأثیرات انقلاب اسلامی بر نقاشی معاصر ایران، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشکده هنرهای تجسمی، دانشگاه هنر، 1387، ص ص 13

[2]. اسراء/ 81

[3]. کرباسی باف، مهدی، جستاری در هنر انقلاب اسلامی، نشریه خردنامه همشهری، شماره 122، 1393

[4]. آوینی، سید مرتضی، انفطار صورت، تهران، نشر ساقی، 1384، ص 50

[5]. همان، ص 58

[6]. بیانات مقام معظم رهبری، 15/7/1370

[7]. بیانات مقام معظم رهبری، 22/4/1373

[8]. بیانات مقام معظم رهبری ، 14/5/1391

[9]. بیانات مقام معظم رهبری، 30/2/1398

[10]. بیانات مقام معظم رهبری، 1/5/1380

[11]. بیانات مقام معظم رهبری، 14/5/1391

[12]. بیانات مقام معظم رهبری، 14/3/1396

[13]. بیانات مقام معظم رهبری، 20/4/1394

[14]. بیانات مقام معظم رهبری، 4/11/1371

[15]. بیانات مقام معظم رهبری، 21/5/1371

[16]. بیانات مقام معظم رهبری، 14/12/1369

[17]. بیانات مقام معظم رهبری، 14/6/1388

[18]. بیانات مقام معظم رهبری، 14/6/1388

[19]. بیانات مقام معظم رهبری، 14/2/1384

[20]. بیانات مقام معظم رهبری، 23/3/1385

[21]. بیانات مقام معظم رهبری، 1/12/1391

[22]. بیانات مقام معظم رهبری، 12/4/1389

مرکز پژوهشی مبنا