مقدمه

نیاز به زندگی اجتماعی و تشکیل خانواده، نیازی فطری است و تطابق نیازهای درونی و امکانات بیرونی، این امکان را فراهم آورده تا انسان‌ها با روی آوردن به ازدواج، به این میل باطنی و خواستۀ طبیعی خویش پاسخ دهند. تعلیمات دینی، از جمله آیات قرآن، در تبیین فلسفۀ ازدواج به همین اصل توجه داشته و پیوند زناشویی را که از زیباترین لحظات زندگی زنان و مردان است، از آیات الهی و منشأ آرامش و آسایش برشمرده‌اند. از سوی دیگر، دغدغه بشر امروز رسیدن به کمال است؛ ایستادن بر فراز قلۀ خوشبختی، یافتن تکیه گاهی در حوادث و خطرات و به سلامت گذشتن از طوفان های سهمگین زندگی و سختی های روزگار. پس این دغدغه ها منحصر به زمان و مکان خاصی نبوده و نیست؛ از این رو، اگر مکتب و آیینی توانسته باشد به خوبی به این دغدغه ها بپردازد و جواب آنها را بدهد، می‌تواند به عنوان مکتبی پاسخگو مورد توجه قرار گیرد. به اعتقاد ما، دین اسلام به خوبی این دغدغه ها را درک کرده است؛ چرا که مسائل انسان شناسی آن مرتبط به وحی بوده و همو که انسان را آفریده، راه نجات را به او می آموزد و راه حل های عملی و مؤثری برای سعادت و کمال و خوشبختی ارائه کرده است. تجسم و تبلور عملی این آموزه ها در زندگی انسان‌های نمونه به طور کامل به نمایش در آمده است و حیات درخشان این چهره های ماندگار بشری دلیل واضحی است بر ممکن بودن و عملی بودن انجام این آموزه ها و دست‌یافتن به جزیرۀ ثباتی که همواره بشر به دنبال آن بوده است.

یکی از درخشان ترین چهره های موفق و الگوی کمال انسانی، حضرت فاطمه علیها السّلام دختر گرامی پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله می باشد. عرصه های مختلف زندگی کوتاه، اما درخشان این شخصیت نیازمند ساعت ها مطالعه و تحقیق و بررسی است؛ زندگی پر باری که ثمرات آن برای همیشۀ تاریخ به یادگار مانده و وجدان های بیدار و اذهان پر تلاطمی را به خود فرامی‌خواند تا به فراخور درک خویش بتوانند راهی به رهایی یابند و سعادت و خوشبختی ابدی را به دست آورند. فاطمه زهرا، به گواهی دوران درخشان زندگی پربرکت ایشان، از جمله معدود افرادی است که توانسته در فضای ظلمت آلود عصر جاهلیت، در کمال آزادگی، اسلام را به عنوان آیین نجات‌بخش بپذیرد و مراحل تکامل را به نهایت برساند و به مقام کمال انسانی دست یابد. چرا این‌گونه نباشد دردانه‌ای که در بیت نبوت رشد کرده است؛ کسی که مادرش اولین بانوی مسلمانان است که درراه نشر این آیین الهی و مترقی، هر آنچه اندوختۀ مادی داشت در اختیار معلم آسمانی‌اش قرارداد. او درخشان بانویی است که می‌تواند الگوی فرزانگان عالم باشد و از مطالعه و بررسی احوال و آثار وجودی آن حضرت، می‌توان به راه‌های سعادت و کمال دست‌یافت.

بی‌شک، مطالعۀ دقیق و عالمانه در حیات سراسر درخشان فاطمه زهرا علیها السّلام می‌تواند دره‌ای بسته بسیاری را برای مشتاقان کسب معرفت و کمال بگشاید و برای جویندگان آرامش و خوشبختی، بهترین نسخه‌های عملی را به ارمغان آورد و سرگشتگان وادی حیرت را به سرمنزل امن و ایمن رهنمون باشد، گرچه قرن‌ها از آن دوران گذشته است و دختران و زنان در قرن بیست و یکم با شرایط جدید اجتماعی مواجه‌اند و شاید به نظرشان بسیاری از این دغدغه ها از مسائل خاص عصر مدرن است و با جستن و کاویدن درگذشته، نمی‌توان گرهی از مشکلات عصر مدرن و پست‌مدرن گشود.

نوشتار حاضر، درصدد است بابیان قوانین منتزع از سیره حضرت زهرا علیها السّلام در امر ازدواج، نمادی برای جوانان امروز ترسیم کند.

عوامل مؤثر در تحکیم خانواده و آموزه های اخلاقی و رفتاری حضرت زهرا علیها السّلام در امر ازدواج

اگر در ازدواج، رضایت الهی و خدا پسندانه مد نظر نباشد، این ازدواج، ریشۀ مستحکمی نخواهد داشت و نمی تواند ممدوح و پسندیده باشد. هر چه نور خدا، در مقدمات ازدواج شعله ورتر باشد، این نور در سراسر زندگی زوجین، بیشتر جلوه گر خواهد شد.

تمهیدات ازدواج حضرت زهرا علیها السّلام، در کمال تعالی و نورانیت و با رضایت الهی بوده است. وی در همه اعمال و رفتارش جز رضایت دوست، چیزی در نظر نداشت و می فرمود: «اللّهمّ انّی اسئلک بما تحبّ و ترضی.»(شیخ الاسلامی، 1377، ص 227)

رضایت مندی زوجین، یکی از شروط اصلی در امر ازدواج است. اگر یکی از دو طرف ازدواج، ناراضی و ناخشنود باشد، تأثیرات منفی در زندگی مشترک باقی خواهد گذاشت و صلح و مودتی در آن شکل نخواهد گرفت.

یکی از عوامل مؤثر در ازدواج، این است که خانواده ها به ازدواج فرزندانشان راضی باشند. در صورتی که زوجین به بی رغبت بودن خانواده های خود پی ببرند، به تدریج زندگی مشترکشان رو به سردی می گراید.

زندگی حضرت زهرا علیها السّلام از ضمانت محکمی برخوردار بود. پیامبر صلّی اللّه علیه و آله در همه مراحل زندگی این زوج، با خشنودی و رضایت و به عنوان یک عقل مجرب، از تداوم این ازدواج حمایت می کردند و در رفع مشکلات آنها می کوشیدند.

از عوامل اساسی دیگر در امر ازدواج، دقت و توجه به ارزش ها و معیارهای الهی است. چنانچه در ازدواج و مقدمات آن، به ارزش های راستین و واقعی ارج نهاده شود، بی شک، دیگر شاهد زندری های از هم پاشیده و نابسمان نخواهیم بود. توجه بیش از حد به ارزش هیا پوچ و باطل در مقدمات ازدواج، مانند مهریه، جهیزیه، مراسم ازدوج و. . . ، کدورت ها و مشکلات را به وجود می آورد.

جهیزیه حضرت زهرا علیها السّلام هفده قلم بیشتر نبود. وقتی به فاطمه علیها السّلام طعنه زدند که تو همسر مرد فقیری شده ای، فرمودند: «رضیت به فوق الرضا»؛ من به علی راضی هستن و رضایت من از او، فوق درجات رضایت است. (مجلسی، 1404 ق، ج 43، ص 97)

وقتی هم به علی علیه السّلام طعنه زدند که می توانستی دختر ثروتمندی را به عقد خود درآوری تا خانۀ تو را پر از جهاز کند، آن حضرت فرمودند: «همانا ما گروهی هستیم که به مقررات الهی رضایت داده ایم و جز رضایت او چیزی نمی خواهیم و افتخار ما به اعمال نیکوست، نه به مال و ثروت.»(بحرانی، [بی تا]، ج 11، ص 363)

حضرت زهرا علیها السّلام با تکبیر به خانه علی علیه السلام مشرف شدند و در میانه راه، پیراهن عروسی خود را به مسکین بخشیدند. (مظاهری، 1372، ص 66-67)

دیدگاه مثبت همسران نسبت به هم، یکی دیگر از عناصر مهم در ازدواج و تحکیم خانواده می باشد. وقتی در ازدواج، طرفین نظر مثبت و مساعدی نسبت به هم داشته باشند، زندگی خوبی را آغاز خواهند نمود. وجود چنین دیدگاهی، موجب پوشاندن نقایص هر یک از روجین در نظر دیگری خواهد گردید.

وقتی پیامبر صلّی اللّه علیه و آله در آغاز زندگی مشترک علی علیه السّلام و فاطمه علیها السّلام، دیدگاه آنها را جویا شدند، علی علیه السّلام عرض کرد: «چه قدر او یاور خوبی در راه اطاعت خداست»، و فاطمه علیها السّلام پاسخ داد: «علی علیه السّلام بهترین شوهر است.»

از عوامل مهم دیگر، داشتن یقین و اعتماد زوجین به تداوم ازدواج می باشد. زوجین باید باور و اطمینان داشته باشند که هرگز از هم جدا نخواهند شد و وصلت آنها دایمی است؛ چون ترس از جدایی، گرمی زندگی را از بین می برد.

حضرت زهرا علیها السّلام در اولین روز زندگی مشترکشان با علی علیه السّلام، به ایشان گفتند: «ای علی، من امروز از خانه پدرم به خانه شما منتقل شدم و روزی هم از این خانه به قبر و لحد پای خواهم گذاشت»(دشتی، 1375، ص 35)؛ یعنی بجز مرگ، چیزی نمی تواند در زندگی آنها خللی وارد کند.

یکی از عوامل مهم در ازدواج های موفق، هم شأن بودن، هم کفو و همتا بودن زن و مرد می باشد؛ چون درک متقابل زوجین را از یکدیگر امکان پذیر می سازد. در مسئلۀ ازدواج، تا حد زیادی باید از نظر ظاهری و باطنی بین زن و مرد شباهت وجود داشته باشد.

ام سلمه می گوید: رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله فرمودند: «اگر خداوند، علی علیه السلام را خلق نکرده بود، فاطمه علیها السّلام کفوی نداشت.»(قندوزی، 1380، ص 237)

از دیگر عوامل، درک روحیات و حالات همسر در زندگی زناشویی می باشد. توجه به این عامل در زندگی، بسیار آرامش بخش و سازنده است و این شناخت نسبت به ابعاد وجودی همسر می تواند باعث ایجاد محبت شود.

فاطمه علیها السّلام، علی علیه السّلام را بسیار خوب می شناخت و بر روحیات او اشراف داشت و از شدت دلبستگی همسرش به خود آگاه بود. از این روی، در آخرین لحظات زندگی، سعی نمود با زیباترین و ملایم ترین صورت ممکن، خبر مرگ خود را به علی علیه السّلام برساند تا وی در برابر شنیدن این خبر، از پای در نیاید. حضرت زهرا علیها السّلام همسرش را به بالین طلبید و عرض کرد: «پسر عموی من! سلام بر شما، همانا این جبرئیل است که بر من سلام می کند.»پس از مدتی تأمّل، بیان داشت: «این میکائیل بود که همانند دوستش جبرئیل به من سلام کرد.»زهرا علیها السلام پس از تأمّل دیگری، به همسرش گفت: «به حقیقت، این عزرائیل است که بال هایش را در مشرق و مغرب گشوده است و پدرم او را برای من چنین وصف فرموده است.»(سپهر، 1382، ص 183)

در حسن معاشرت زن با شوهر، عامل تواضع و فروتنی در برابر همسر، عنصری اساسی است که می تواند مرد را در زندگی، سرشار از خشنودی نماید. فروتنی مناسب، از مفاهیمی است که در بیشتر دوره ها و در بین اکثر اقوام و ملل، مورد احترام است. امام صادق علیه السلام می فرمایند: «سه چیز، محبت را بر جای می گذارد: خوش اخلاقی، خوب مدارا کردن و تواضع.»(مجلسی، 1404 ق، ج 2، ص 205)

حضرت زهرا علیها السّلام، با وجودی که سرور کائنات است، در مقابل همسرش تواضعی ستودنی دارد. مثلا وقتی در برابر شفاعت علی علیه السّلام از خلیفه، که برای عیادت او اجازه می خواست، قرار گرفت، چنین متواضعانه پاسخ داد: «علی جان!خانه، خانۀ توست و من کنیز تو هستم.»(بابا زاده، 1376، ص 255)

یکی از عوامل مهم و تأثیر گذار در روابط میان زن و شوهر، ابراز محبت و مهربانی به همسر است. شنیدن کلمات محبت آمیز، از لوازم یک زندگی موفق زناشویی است.

پیامبر صلّی اللّه علیه و آله می فرمایند: «هیچ گاه این کلام شوهر که به همسر خود می گوید: "دوستت دارم: ، از دل زن خارج نمی شود.»(حر عاملی، 1367، ج 20، ص 23)

زن نیز باید به طور متقابل به همسر خود محبت نماید. حضرت زهرا علیها السلام در عبارتی خطاب به همسرشان می گویند: «روح من فدای روح تو باد و جان من سپر بلای جان باشد.»(حائری مازندرانی، 1374، ج 1، ص 196)

ایجاد آراستگی ظاهری و باطنی برای همسر، از عناصر اساسی دیگر است. گرایش به زیبایی و آراستگی، از تمایلات فطری انسان است که با سرشت آدمی، ممزوج می باشد. از این رو، در همه جوامع و فرهنگ ها، زیبا دوستی و جمال پرستی دیده می شود.

گشادگی صورت و نگاه مهربان، انواعی از زینت چهره می باشد. شادمانی باطنی و رضایت خاطر هم، نوعی درخشندگی در چهره ایجاد می کند.

حضرت زهرا علیها السّلام سعی می کردند در محیط خانه، عطر آگین و آراسته باشند. حتی ایشان در آخرین لحظات زندگی خود به اسماء فرمودند: «عطر مرا که همیشه خود را با آن عطر آگین می نمودم، بیاور.»(اربلی، 1381، ج 2، ص 62)

علی علیه السّلام نیز در اشاره به آراستگی ظاهر و باطن فاطمه علیها السّلام می فرمودند: «هرگاه به او می نگریستم، همۀ ناراحتی ها و غم هایم برطرف می شد.»(مجلسی، 1404 ق، ج 43، ص 134)

یکی از عوامل در استحکام ازدواج ها، عمق بخشیدن به محبت، حمایت و دفاع از همسر و قدر دانی از تلاش ها و زحمات اوست.

زمانی که علی علیه السّلام را با اکراه و اجبار برای اخذ بیعت به مسجد مدینه می بردند، حضرت زهرا علیها السلام برای دفاع از همسرش به درب مسجد آمدند و در یاوری علی علیه السّلام فرمودند: «به خدا سوگند ای سلمان، از درب مسجد مدینه پا را بیرون نمی گذارم تا آنکه پسر عموی خود را با چشمان خودم، سالم ببینم.»(شیخ مفید، 1374، ص 181)

زیبا، مؤدبانه و با احترام خطاب کردن همسر، یکی از عوامل ازدواج های موفق می باشد. در صورتی که صدا کردن همسر، احترام آمیز باشد، محبت و صمیمیت زیادی را در پی خواهد داشت. نام بردن زیبا و مناسب افراد، باعث برقراری ارتباط مثبت خواهد شد و به طور متقابل، واکنش مثبت مخاطب را نیز فراهم می کند.

این عمل، تأثیر عمیقی در واکنش های عاطفی همسران بر جای می گذارد و زن و شوهر، بیش از هر چیز به این واکنش های عاطفی مناسب نیازمندند.

زهرا علیها السّلام، نام همسر خود را با احترام یاد می کردند. گاهی او را با کینۀ«ابالحسن» می خواندند، گاهی با«ابن عم»و گاهی با لقب شریف«یا امیر المؤمنین». برای نمونه، فاطمه علیها السّلام هنگام شکایت از مرگ پدر و مشکلات سیاسی، همسرش را این گونه مورد خطاب قرار می دهد: «یا ابن ابی طالب»(مجلسی، 1404 ق، ج 8، ص 125)و با این خطاب، متذکر نسبت علی علیه السلام با پیامبر صلّی اللّه علیه و آله می شود.

از دیگر عوامل در تحکیم خانواده، تشویق همسر به انجام کارهای خیر است. زوجین باید همواره یکدیگر را به کمالات و کارهای نیک تشویق نمایند؛ چون تأثیر مثبت آن به زندگی مشترک بر می گردد.

زهرا علیها السّلام، آن قدر با علی علیه السّلام در خیرات و حسنات، هماهنگ بودند که علی علیه السّلام بعد از وفات وی فرمودند: «وقتی رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله از دنیا رفت، من یک رکن خود را از دست دادم و هنگامی که فاطمه علیها السّلام به شهادت رسید، دومین رکن خود را نیز از دست دادم.»(مجلسی، 1404 ق، ج 43، ص 173)

عامل تأثیرگذار دیگر در تحکیم خانواده، توجه زن به مسئلۀ حجاب و عفاف است. در پرتو رعایت حجاب و التزام به حیا و عفاف است که شخصیت انسانی زن، حفظ و زمینه های رشد و تکامل زن و مرد در ابعاد مختلف فراهم می شود. در پرتو حاب، پیوندها و علایق زندگی استحکام و دوام می یابد و امنیت و آرامش روحی و روانی به وجود می آید.

اعتقاد حضرت زهرا علیها السّلام در باب حاب و تحفظ از بیگانه، دارای عظمتی وصف ناشدنی است.

در همین زمینه نقل کرده اند: مردی نابینا از حضرت فاطمه علیها السّلام اجاره خواست که به خانه او وارد شود و زهرا علیها السلام خود را پوشانید. رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله پرسیدند: چرا از او حجاب کردی؟حضرت زهرا عرض کرد: اگر او مرا نمی بیند، من که او را می بینم و همچنین این مرد نابینا می تواند بو را استشمام کند.»(مجلسی، 1404 ق، ج 43، ص 91).

از ابعاد محبت و مودت میان زن و شوهر، همکاری و مساعدت متقابل آنها برای گذراندن امور زندگی و فروعات آن است.

در زندگی مشترک علی علیه السّلام و فاطمه علیها السّلام، تدبیر کارهای منزل بر عندۀ زهار علیها السّلام و تدبیر امور بیرون منزل بر دوش علی علیه السّلام بود. امام باقر فرمودند: «حضرت زهرا علیها السّلام، کارهای منزل را با علی علیه السّلام این گونه تقسیم می کردند که خمیر کردن آرد، پختن نان و جارو زدن خانه بر عهده فاطمه علیها السّلام باشد و جمع آوری هیزم و تهیه مواد غذایی اولیه را علی علیه السّلام انجام دهد.»(دشتی، 1375، ص 168)

یکی از عوامل موفقیت در زندگی زوجین، صبر و بردباری است که آنها را در معبر عبور از سختی ها یاری می دهد. در هر خانواده ای که صبر وجود نداشته باشد، بنای محبت و استحکام نیز دچار آفت می شود.

روزی رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله، به خانه دخترش وارد شد و حضرت زهرا علیها السّلام را دید در حالی که لباسش بسیار نامناسب بود؛ از یک طرف، مشغول آرد کردن و تهیه نان بود و از طرفی به فرزندش شیر می داد. پیامبر صلّی اللّه علیه و آله با چشمان پر از اشک به ایشان فرمودند: «دخترم این گونه تلخی ها در دنی برای رسیدن به پاداش اخروی است؛ پس صبر را از دست نده.»زهرا علیها السّلام در پاسخ پدر گفتند: «خدا را حمد می کنم در برابر نعمت هایش و شکر می کنم در برابر نعمت هایش.»(ابن شهر آشوب، 1379، ج 3، ص 343)

سادگی و قناعت، از جمله عواملی است که تأثیر بسزایی در ازدواج و پایداری خانواده دارد. افرادی که فقط به دنبال تشریفات و دنیاگرایی باشند نمی توانند به اهداف والایی در زندگی دست یابند؛ چون این عوامل، موانعی است بر سر راه رشد و ترقی معنوی و کمال انسانی.

سلمان فارسی می گوید: روزی حضرت زهرا علیها السّلام را دیدم که چادری ساده بر سر داشت. با تعجب عرض کردم: عجبا!دختران پادشاهان بر کرسی های طلایی می نشینند و پارچه های اشرافی به تن می کنند، اما دختر رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله، نه چادر گران قیمت بر سر دارد، نه لباس فاخر، حضرت زهرا علیها السّلام فرمودند: «ای سلمان! خداوند، لباس های زینتی و تخت های طلایی را برای ما در روز قیامت ذخیره کرده است.»(مجلسی، 1404 ق، ج 8، ص 303)

نتیجه

دین اسلام، ازدواج و تشکیل خانواده را منشأ آرامش و آسایش می داند و امروزه با توجه به حاکمیت زندگی مدرن، ضرورت آسان کردن این سنت الهی در بین جوانان احساس می شود. تأمّلی ژرف بر سیره معصومان علیه السّلام، نمونه هایی از ازدواج شایسته را نشان می دهد. این نوشتار بر آن بود تا حد مقدور، خطوط اساسی و راه گشای معرف ازدواج مطلوب را برای صاحبان تأمّل، ترسیم نماید. زوج های جوان با تأسی و پیروی از زندگ] این بزرگواران می توانند ازدواج پر از شور و عشق داشته باشند.

بدون تردید، وجود مقدس حضرت زهرا علیها السّلام، سیره، رفتار و گفتار آن گرامی برای تمام زنان و جوانان امروزی مایه مباهات و اسوه کامل می باشد و مجموعه ای سالم و کامل از تجسم همه خوبی ها و زیبایی هاست. از این رو، در این مقاله، بخش هایی از سیره و سخن آن بزرگوار که قابلیت الگوبرداری و درس آموزی دارد تقدیم گردید، به امید آنکه بتوانیم در عصری که از هر سو دشمنان اسلام، ایمان و ارزش های اصیل جوانان را هدف گرفته اند، افکار و رفتارهای خود را با آن حضرت هماهنگ نماییم.

منابع

1- ابن شهر آشوب، محمد بن علی؛ مناقب آل ابی طالب؛ تهران: ذوی القربی، 1379.

2- اربلی، علی بن عیسی؛ کشف الغمه فی معرفة الائمه؛ تهران: اسلامیه، 1381.

3- بابا زاده، علی اکبر؛ تحلیل سیره فاطمة الزهرا؛ [بی جا]، انصاریان، 1376.

4- بحرانی، عبد اللّه؛ عوالم العلوم؛ قم: مدرسة الامام المهدی(عجل اللّه تعالی فرجه الشریف)، [بی تا].

5- حائری مازندرانی، مهدی؛ کوکب الدری؛ قم: مکتب الحیدریه، 1374.

6- حر عاملی، محمد بن الحسن؛ وسایل الشیعه؛ تهران: اسلامیه، 1367.

7- دشتی، محمد؛ نهج الحیاة؛ قم: مؤسسه تحقیقاتی امیر المؤمنین علیه السلام، 1375.

8- سپهر، محمد تقی؛ ناسخ التواریخ؛ تهران: اسلامیه، 1382.

9- شیخ الاسلامی، حسین؛ مسند فاطمۀ الزهرا؛ قم: دفتر تبلیغات اسلامی، 1377.

10- قندوزی، سلیمان بن ابراهیم؛ ینابیع المودة لذوی القربی؛ تهران: [بی نا]، 1380.

11- قندوزی، سلیمان بن ابراهیم؛ ینابیع المودة لذوی القربی؛ تهران: [بی نا]، 1380.

12- مجلسی، محمد باقر؛ بحار الانوار؛ تهران: دار الکتب الاسلامیه، 1404 ق.

13- مظاهری، حسین، مجموعه مقالات الزهرا؛ [بی جا]، [بی تا]، 1372.